GUNAZ.TV
GÜNEY AZƏRBAYCANIN AZADLIQ SƏSİ
Şolts: NATO və Rusiya arasında müharibənin olmaması üçün əlimdən gələni edəcəm
Ərdoğan: Qarabağda hansı addımı atdıqsa, qarşımıza böyük qlobal ittifaq çıxdı
“Stadiumda bir oturacaq mənim haqqımdır” kompaniyasına start verilib
“İran rejimi Azərbaycan türklərini respublikanın siyasət işlərindən kənarlaşdırmaq istəyir” iranşünas mütəxəssis
Təbriz bazarında kafe restoranların fəaliyyət icazəsi ləğv edilib
Baş katib: KTMT üzvləri su uğrunda münaqişələrlə üzləşə bilər
Rusiya Ermənistan-Aİ-ABŞ görüşündən narahatdır
Urmu gölü ətrafında yenidən duz fırtınaları yüksəlib
Ombudsman Xankəndidə erməni əsilli sakinlərlə görüşüb
İnterpol cinayətkar dəstələrin dünya üzrə illik 3 trilyon gəlirləri olduğunu bildirib
Tehranda idman yarışında milli şüarlar səsləndirilib
Gilanda qadın hüquqları müdafiəçiləri barədə 60 il həbs qərarı çıxarıldı
Sergey Narışkin Şimali Koreyaya səfər edib
DTX rəisi: Fransa Ermənistanı yeni müharibəyə təhrik edir
Gənclər maddi ehtiyaca görə orqanlarını satır
Əli Nağıyev: Ermənistanla sülh müqaviləsinin imzalanması üçün yaranmış şərait Fransanı ciddi narahat edir
İranda 1 milyona yaxın şagird təhsilalma hüququndan yararlana bilmir
Azərbaycan millisi İrəvana getməkdən imtina edib
İranda yol qəzalarında ölənlərin son statistikası açıqlandı
İstanbula səfər edən iranlı turistlərin sayı açıqlandı
Mayın sonundan başlayaraq Xocalıya ilk köç nəzərdə tutulub
KİV: Türkiyə, BƏƏ və Çin bankları Rusiya neftinin ödənişlərini gecikdirir
DİN: Xankəndinin təhlükəsiz şəhərə çevrilməsi üçün tədbirlər görülür
Şərqi Azərbaycana turist səfərlərində artım qeydə alınmayıb
Ukrayna ordusu Rusiyanın 10 PUA-sını vurub
"Hizbullah"ın İsrailə endirdiyi raket zərbəsi nəticəsində 1 nəfər ölüb
"Bloomberg": Makronun Ukrayna ilə bağlı açıqlamaları Vaşinqtonda narahatlıq yaradıb
Əli Xamənei yenidən fars dilinin durumundan narahat olduğunu bildirib
Beynəlxalq arxeoloji kompleksdə Azərbaycan rəqsi və əski ənənəsi icra olunub
"İran-Pakistan qaz borusu xətini dəstəkləmirik"- ABŞ
Təbrizdə şəxsi mənzildə partlayış olub: yaralananlar var
Türkiyənin Hannoverdəki Baş Konsulluğuna hücum olub
İsmayıl Haniyə Xamenei ilə görüşüb
Təbriz şəhəri küçələrində Orxun əlifbası və türk damğaları naxışlanıb
ABŞ SEPAH-ın Qüds Qüvvələri, digər qurum və şəxslərə sanksiya tətbiq edib
KİV: Ermənistan Ciliza kəndini Gürcüstana qaytarmağı planlaşdırır
İsrailin təhlükəsizlik rəsmisi: Bu hücum İrana cavabdır!
İranda çevik polis alayının zabiti güllələndi
İran Küveyti yenə hədələyib
İsmayıl Haniyə İrana gəlir
İranda tibbi xidmətlər tariflərinin artırılması qərara alınıb
Universitet müəllimi: Ən yaxşı müəllimlərimiz işdən qovulub
Ukrayna Rusiyanın Krımda ələ keçirdiyi desant gəmisinə raket zərbəsi endirib
Maddi mədəniyyətinin yaradıcısı olan insan öz yaşayışını təmin etmək üçün çox zaman elə maddi inkişafı onun özündən asılı olur. Yəni insan yeyib-içmədən, evə-ocağa sahib olmadan hər hansı ictimayi faydalı işlə məşğul ola bilməz. Bu baxımdan maddi mədəniyyətinin öyrənilməsi xalqın istehsal fəaliyyətinin öyrənilməsi deməkdir.
Azərbaycan bəşər tarixinin ayrı-aryı mərhələlərində yaşayış məskənlərinin və adət-ənənələrinin çeşidli tip və formaları mövcud olmuşdur. Zamanımıza qədər gəlib çatmış yaşayış tərzlərinin tip və formalarının gəlib çatması hər bir xalqın keçmişi, tarixi və ən önəmlisi olan bir millətin ilkin yaşı və yaşayış tarixi üzə çıxır. Arxeoloji nəticəsinə istinad edərək azərbaycan ərazisində paleolit (ilk daş dövrü) insanların təbii və sünni yaşayış məskənlərindən başlayaraq, müasir kənd, qəsəbə və şəhərlərə kimi müxtəlif məskünlaşma yerləri ortaya çıxıb və inkişaf etmişdir. Yəni qədim dövrdən azərbaycan ərazisində hələ paleolit dövründən məskünlaşma var idi.
əski daş dövrü (2 milyon 700 il bundan öncə) azərbaycanda e.ə 4-cü minilliyə qədər davam etmişdir. Daş dövrü üç mərhələyə bölünür; paleolit (ilk daş dövrü), mezolit (orta daş dövrü) və neolit (yeni daş dövrü). 700 minil bundan öncə insanlar od əldə etməyi öyrənərək, özlərini soyuqdan qorumağa, yemək pişirmək və başqa alətlərini düzəltməyə başladılar. 300-400 minil öncə azərbaycanda məskünlaşmış ilkin insanların təkamülündə yeni mərhələ başlayır. Azıx mağarasında aşkar olmuş ilkin insan çənə sümüyü buna ən möhkəm sübutdur.
Mezolit dövrü isə azərbaycanda e.ə 8-11 minillikləri ihatə edir. Artıq bu dövrdə əkinçilik və heyvandarlıq ilkin formaları yaranır. Bu dövrü başlıca olaraq qobustandaki qaya üstü rəsimləri və arxeolji tapıntılar əsasında tədqiq edilir. Neolit dövrü isə azərbaycanda e.ə 7-ci minilliyə təsadüf edərək qobustanın həsənli təpədə (sulduz) arxeoloji materialları ilə araşdırılmışdır ki, bütün bunlar bir yerdə bir xalqın maddi və mənəvi dəyərləri sayılır.
Bu maddi və mənəvi irslərdən biri arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aşkarlanmış əski yaşayış məkanlar, kurqanlar və daşbabalardır. Atalarımızdan yadigar qalan və bugünü gələb çatan yaşayış məkanları, əşyalar və daşbabalar, torpağimizin və xalqımızın dəyərli xəzinəsi olan, bugünün siyasəti nəticəsində gizli saxlanılıb və lazımı qədər qorunmayan güney azərbaycan meşkin şəhərində yerləşən tarixi »şəhər yeri«dir. Bu tarixi məkan azərbaycan xalqının maddi və mənəvi varlığıdır ki, bir neçə faizdan başqa dəqiq arxeologi tədqiqatlar irəli sürülmədiyi üçün dəqiq bilgilər və eləcədə dəqiq tarix ili əldə edilməyibdir.
Şəhər yeri ərdəbil mahalında 30 km güney-doğusunda qədim basırıqlar olan pirazmiyan (şəhər yeri) adlı yerdə 500-ə yaxın daşbaba tapılmışdır. Boyu 35-230 s.metrə qədər aşkar olunmuşdur. Və buranı qədim tapınaq yeri saymışlar.
Şəhər yeri böyük bir sahəni ihatə edir, burada 3200 il yaşı olan üç tapınaq, 2800 il yaşı olan tikilmiş qala xarabalığı, mağara, üç yüzə yaxın qaya uyuğunda və quştəpə adlı yer vardır. Keçən əsrin ortalarında arxeologi qazıntılar burada 9 minil öncəyə aid (neolit çağı) yaşayış məskəni aşkar etmişdir. Ancaq daşbaba gələnəyi burada 4-5 minil öncə yaranmışdır və urartu çarı 2-ci arqişti buranı tutana qədər davam etmişdir (F. Ağasıoğlu, s.80; 2013).
Burada mağara mövcudluğu özəl diqqətə malikdir. Yəni əskidə məskən yeri olduğuna ən böyük faktdır. əskidə insanların ilk yaşayış məskınlərinin yaradılmasında coğrafi mühitin, o cümlədən iqlimin böyük təsiri olmuşdur. Arxeoloq M. Cəfərzadə azərbaycanda yaşayış məskənlərinin tarixinin qədim olduğunu qeyd edərək yazmışdır: »ibtidaii insanlar azərbaycan şəraitində çay qıraqlarında, meşələrdə, qaya altında və mağaralarda yaşamışlar. Qaya altı sığınacaqlarda və mağaralarda yaşayan insanlar özlərini istidən, soyuqdan qoruyur və əldə etdikləri odu, topladıqları ərzağı burada muhafizə edirdilər. Bunun üçündə mağara insanların ilk başlanğıc sığınacağı sayılır«.
Türk basırıq gələnəyində yayğın olan daşbabaların ən qədim örnəkləri həkkari, meşkin, astara, qobustan və abşeronda tapılmışdır. Şəhər yerindəki mövcud olan daşbabaların oxşar motivləri başqa türk şəhərlərində uzmanlar tərəfindən isbat olunur. Və daha dəqiq desək, bu motivlər daş heykəllərinin tarixini araşdırmağa yol açır.
(aşağıdaki şəkil prof.firudin ağasıoğlunun kitabından alınmışdır);
Türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə çoxlu daş adam heykəlləri vardır. Bu heykəllər kurqan-basırıq olan yerlərdə özünü göstərir. Savaş daşı (çaa daş), daşbaba, daşnənə, balbal, bəngüdaş, bədiz və sairə adlarla tanınan belə daş heykəllərin azərbaycanda e.ə 3-2 minillərə aid qıdim nümunəsi qobustanda, abşeronda (dübəndi), astarada (Asxanakəran) və meşkində (şəhər yeri) tapılmışdır (ağasıoğlu, s.116, 2014).
Həmin alimin yazdığlna görə, Bu heykəllərin rəmzi anlamı barədə elmdə çeşidli yozmalar yaranmışdır bəzi alimlər bu daşbabaların ölmüş soy-boy başçıların heykəli, bəzi alimlər ölən adamın öldürdüyü düşmənlərin heykəli, bəziləri basırıq törənində iştirak edənin heykəli olması, bəziləridə saqa daş heykəllərində onların ulu babası »Tarqitay«ın təsvir olunduğu fikrini irəli sürmüşlər. Bütün heykəllərin yalnız bir rəmzə bağlamaq doğru deyil, çünkü dikili daşların içində qadın heykəlləridə vardır. Yəni burada çeşidli adət və səbəblərin olması mümkündür.
Bəxtiyar tuncayın skif öncəsi yarım tipli kurqanlar qonusunda daşbaba ənənəsi diqqətə malikdir:
»yarımtip torpaq örtügünün üzəri daş örtüklə üzlənməş kurqanlara aid edilir. Bu kurqanların torpaq örtügünü örtən daş örtüklər bəzən bir, bəzənsə iki qatlı olur və bir növ zireh rolunu oynayır. Bu baxımdan ketmen tubə kurqanları deyilənlərə ən gözəl örnəkdir. Bu kurqanların örtügünün üzlənməsində daşdan başqa, şist və kəsmədən istifadə olunur. Ki daha çox quzey qara dəniz kurqanlarında rast gəlinir. Onların təpəsində bəzən kiçik meydanlar yaradılır və bu meydançalarda kəsmə ilə bərkidilir. Belə kurqanların başında, bir qayda olaraq, ya daşbaba (balbal) ya daş dirək, ya da qurbangah yerləşir. Sözü gedən formalı kurqanlar qzağıstan ərazisində də geniş yayılıb və onlara əsasən getsiv vadisində və qırğızıstanın aleksandrubeka yaxınlığında rast gəlinir.«
Daşbaba yaranma tarixi isə urmu teoriyasına görə, daşbaba gələnəyi 5000 il öncə ön asiyada yarandığını və başqa örnəklər kimi bu gələnəyi buradan doğuya köçən türk boylarının apardığını bəlgələrlə açıqlayır. Yəni bu teoriyaya istinad edərək şəhər yerindəki daşbabaların tarixi e.ə 3-2 min illiyə aiddir.
Şəhər yerindəki daşbabalar üzərindəki türk damğalarıda (həyat ağacı və ana ilahə damğası) özəl diqqət çəkdirir. Bu resimlər araşdırıcı yengi ögənin araşdırmalarına aiddir:
Bilindiyi kimi, şəhər yerində arxeologiya tədqiqatlar irəli sürülmədiginə görə bu məkandan hələ dəqiq bilgilər əldə edilməyibdir. Hər halda gözümüz önündə olan daşbabalar bizim ən əski atalarımızdan xəbər verərək zəngin keçmişimizi, torpağımızın və yurdumuz azərbaycanın ən qədimdən türklərin yaşayış yeri olduğunu isbat edir. Biz isə onları öyrənib və qorumaqda görəvliyik.
Qaynaq
1. prof. Firudin Ağasıoğlu, daşbaba. Türkün daş yaddaşı, 2013.
2. Azərbaycan etnografiyası, AMEA. Aexeologiya və etnografiya instutu, 2-ci cild, 2007.
3. prof. Yaşar çoruhlu, kurganlar eski türklerin kutsal mezarları, 2016.
4. prof. Firudin ağasıoğlu, doqquz bitik. 1-ci cild, 2014.
Kiyumərs islami
N.S
Ərdoğan: Qarabağda hansı addımı atdıqsa, qarşımıza böyük qlobal ittifaq çıxdı
“İran rejimi Azərbaycan türklərini respublikanın siyasət işlərindən kənarlaşdırmaq istəyir” iranşünas mütəxəssis
Təbriz bazarında kafe restoranların fəaliyyət icazəsi ləğv edilib
Tehranda idman yarışında milli şüarlar səsləndirilib
Gənclər maddi ehtiyaca görə orqanlarını satır
Əli Nağıyev: Ermənistanla sülh müqaviləsinin imzalanması üçün yaranmış şərait Fransanı ciddi narahat edir
İranda 1 milyona yaxın şagird təhsilalma hüququndan yararlana bilmir
Mayın sonundan başlayaraq Xocalıya ilk köç nəzərdə tutulub
Ukrayna ordusu Rusiyanın 10 PUA-sını vurub
Əli Xamənei yenidən fars dilinin durumundan narahat olduğunu bildirib
ABŞ SEPAH-ın Qüds Qüvvələri, digər qurum və şəxslərə sanksiya tətbiq edib
KİV: Ermənistan Ciliza kəndini Gürcüstana qaytarmağı planlaşdırır
İsrailin təhlükəsizlik rəsmisi: Bu hücum İrana cavabdır!
Milli fəalın atası paylaşımına görə polisə çağırıldı
Təbrizli ekofəal həbs edilib
XİN Fransa Baş nazirini təxribat xarakterli bəyanatlara son qoymağa çağırıb
Güney Azərbaycanda yeni il Urmu İli elan olunub
Azərbaycan Prezidentinin NATO Baş katibi ilə təkbətək görüşü olub
Niger İrana uran satışı fikrindədir
Azərbaycan rəqsi müəllimi və mədəni fəal məhkəməyə çağırıldı
Oğuz tayfalarının damğalarını əks etdirən maket şəhərdən yığışdırılıb
Güney Azərbaycanın məşhur arxeoloji məkanında bayram tədbiri keçiriləcək
“TRACTOR In The UK” Komandası bayram münasuibəti ilə təbrik ünvanlayıb
XİN Fransa Baş nazirini təxribat xarakterli bəyanatlara son qoymağa çağırıb
Rusiya MSK prezident seçkilərinin nəticələrini təsdiqləyib, Putin xalqa müraciət edib
Milli fəalın atası paylaşımına görə polisə çağırıldı
Hakan Fidan: “Türkiyə gələcəyini Avropada görməyə davam edir”
Almaniya Ukraynaya “Tornado” döyüş təyyərələrini göndərə bilər
Təbrizli ekofəal həbs edilib
İran səfiri Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinə çağırıldı
"Məqsədimiz İranda cinayət törədənləri mühakiməyə çəkməkdir"- Cavid Rahman
ABŞ İranın raket proqramı ilə əlaqədar sanksiya tətbiq edib
Kreml: Rusiya hazırda müharibə vəziyyətindədir
"Tehran tərəfindən husilərə həmlələri dayandırın deyiləcəyini eşitmək istərdik"- ABŞ
"Tehran, Pekin və Moskvanın birləşməsi narahatlıq doğurur"- ABŞ
İranda benzin sərfiyyatı istehsal müvzinətini aşıb
“İrandan qaz borusunun çəkilməsi üçün ABŞ-ın bizə icazə verməsi lazım deyil”- İslamabad
Kandanın Miqrasiya Məhkəməsi kemiş İran rəsmisinə deportasiya qərarı çıxarıb