تورک دونیاسی و اؤزللیکله آزربایجان حاقلی اولاراق، أسکیدن بری تاریخین هر بیر آلانیندا اؤز ایگید اؤولادلارینا گووه‌نیب و اونلارلا فخر ائتمکدهدیر. بئله کی، آزربایجان مدنییتینده أسکی چاغدان توپلومدا اینسانلارین اؤزل أخلاق و ناموس پرورلیک و برابرلیک اؤزللیگی، ائله‌جه‌ده عایله و اونلاردا اولان سئوگی و محبت باغلاری دونیا تاریخینده دیللرده داستان اولموشدور. یعنی، تورکلرده قادین و ائرکک سوسیال حیاتین هر یئرینده بیرلیکده چالیشیب حیاتلارین ایره‌لی سوروب و حتتا دؤولت ایشلرینده ایسه براربرجه قرار وئریرمیشلر.
اورتاچاغ ایتالییا سیاحتچی‌سی مارکوپولو (1254-1324) تورک قیزلاری‌نین اوستون مؤوقئییندن، عؤمور-گون یولداشی سئچیمینده اؤزگور اولمالاریندان، آتانین موداخیله‌سی اولمادان اؤزلری‌نین سئچدیگین‌دن یازمیشدیر. أسکی تورکلر، أساسن‌ده قادینی قوتسال حئساب ائدن شامانیزمین حاکیم مؤوقئده اولدوغو دؤنم‌لرده توپلانتیلاردا دایره‌وی اوتوروب و بئلهلیکله قادینلارین و کیشیلرین برابر حوقوقو تأمین ائدیلمیش اولاردی.
تورکلرده قادینلار و ائرکک‌لر و داها دقیق دئسک سئوگیلی و حیات یولداشلاری حتتا بیر چوخ آزادلیق حرکاتلاریندا و ساواشلاردا دا بیرگه چالیشیب و ساواش مئیدانلاریندا ایشتیراک ائدرمیش‌لر. اؤرنک اولاراق: بیلگه‌خاقانین و پو-فو خاتون، آتیللا و آریق خاتون، بامسی‌بئیرک و بانو چیچک، کوراوغلو ایله نیگار خانیم، قوچاق نبی ایله حجرخانیم و بیر چوخ اؤرنکلری سایماق مومکوندور. یعنی تورکلرده قادینلار و ائرکک‌لر بیر-بیری‌لرینه حیمایه‌چی و گوج قایناغی کیمی بؤیوک رول‌لاری اولموشدور.
عایله سئوگیسی و حیات یولداشلاری‌نین آزادلیق یولوندا بیرگه چالیشیب و بیر-بیرینه حیمایه‌لری و گوج وئرمه‌لری بوگونده آزربایجان تورکلرینده داوام ائتمکدهدیر. بو جان‌یولداشلاری‌نین بیر چوخو بوگون گونئی‌آزربایجانین آزادلیق حرکاتیندا مؤوجوددور. اؤرنک اولاراق: عباس لئیسانلی ایله روقییه خانیم، سیامک میرزایی ایله وحیده خانیم، سعید متین‌پورلا عطیه خانیم، یوروش مئهرعلی‌بیلی ایله سونا خانیم و سایره میللی-مدنی فعاللاری آد آپارماق لازیمدیر.
اونلار چیین-چیینه، أل-أله و اوره‌کدن چالیشان فداکار اؤزگورچولردیر. بو یازیدا ایسه، ایللردیر دوستاقدا اولان سیامک بی‌ین و حیات یولداشی وحیده کریمی‌نین قوتسال سئوگی‌لرینین درجه‌سین، تورکلویون تاریخی عایله دیرلری آچی‌سیندان و اونلارین سئوگی‌سین أسکیدن تورکلرده «بوتا»نین أبدییت سئوگی رمزی کیمی دیرلندیرمک ایسته‌ییریک.
اوزون ایللردیر کی فاشیست ایمپئریالار یؤنوندن سوی‌قیریم ائدیلمیش تالان اولموش، دیده‌رگین و سورگون دوشموش ائلیمیز و میللتیمیزین آزادلیغی یولوندا قوتلو یولا آیاق باسمیشدیلار آتالاریمیز و ایندییه‌دک‌ده بؤیوک اوغورلارلا داوام ائتمکدهدیر و ألبت کی اوزون یولدور، زحمت ایسته‌ییر، گؤز قیرپمادان چالیشماق ایستر، ایگید اوره‌کلر، آییق بئیین‌لر و اینانج ایسته‌ییر. گونوموزده و نئچه ایللر بویو آییق ویجدان و صاف صادیق میللت و وطنیمیزین اؤزگورلوک یولوندا چالیشان اینسانلاریمیزدان بیری سیامک میرزایی دیر.
او قدر ظالیم‌لر گؤزونه اوخ کیمی سانجیلمیش‌کی ایگیدجه‌سینه دوستاقدا یئنه یورولمادان چالیشماقدادیر. و ألبته‌کی، اونا بو یولدا وطن اینانجیندان سونرا أن روح وئریجی، حیمایه‌چی و گوجونه گوج قاتان خانیمی یعنی وحیده خانیم‌دیر. بو اوزدن اونلارین سئوگیسی بوگونلوک دئییل‌دیر، اونلارین سئوگیسی تورکلویوموزدن، آتا-بابالاریمیزدان دامارلاریندا آخان قاندادیر و طبیعی‌کی، بو دویغولار و ایگیدلیک أسکیدن گلیب و سونسوزلوغا دک داوام ائده‌جکدیر. آنجاق بو سئوگینین قوراللاری بیز تورکلرده و شانلی تاریخیمیزده نه بیچیمده اولموشدور!؟ایسلامییت‌دن اؤنجه تورکلرده عایله، توپلومون أن کوچوک اؤیه‌سی اولموشدور.
عایله‌نین مئیدانا گلمه‌سی اوچون گره‌کلی بیر سیرا توپلومسال قوراللار بوتون تورکلرده حوقوق آنلاییشیندا ائتکیلی اولموشدور. یازیلی اولمایان حقوقی قوراللار بوتون اولاراق قارشیمیزا چیخان تؤره، أسکی تورکلرده اؤنملی‌دیر. تؤره أسکی تورکلرده آتالاریندان قالان بوتون قوراللار توپلامی، قانون آنلامیندا أسکی تورک سوسیال حیاتینی دوزه‌نله‌ین مجبوری قئیدلر بوتؤولوکله تانیملانمیش‌دیر. و بو عایله قورولوشونون أن اؤنملیسی سئوگیلی قیزلارلا اوغلانلارین ائولنمه‌سی و تؤره قوراللارینا حؤرمتله یاناشماقدیر.
گؤک‌تورکلرده عایله‌نین اورتایا چیخیشی اورخون کتیبه‌سینه گؤره یازیلمیشدیر: تورک میللتی یوخ اولماسین دییه، میللت اولسون دییه، بابام ایلتریش خاقانی، آنام ایلبیلگه خاتونو گؤیون تپه‌سیندن توتوب قالدیرمیش اولاجاق. أسکی تورکلرده ایسه قادین خاقانین ایلهام و گوج قایناغی ایدی. أن أسکی تورک اینانجلارین‌دان بیرینه گؤره خاقان و قادینی (خان و خاتون) گؤک اؤولادلاری ایدی. بئلهلیکله قادین خاقانا برابر توتولور و قوتسال‌لاشدیریلیردی.
أسکی تورکلرده قادین کیشی‌نین سیلاح‌داشی، اعتیبارلی دوستو و دایاغی ایدی. بونون ایزلرینی داستانلاریمیزدا آیدین شکیلده گؤرمک مومکوندور. «دده‌قورقود داستانلاری»یندان بللی اولور کی، تورک قادینی دلی‌دومرولون یئرینه جانینی وئرمه‌گه حاضیردیر. تورک قادینی همده دؤیوشچو ایدی. أرنلر کیمی اونلاردا چوخ یاخشی آت مینیر، قیلینج اوینادیر، گوله‌شه بیلیر و بعضن اونونلا ائولنمک ایددعاسیندا اولان أرنلره آت مینمک‌ده، قیلینج اویناتماق‌دا، گولشمک‌ده و بیر سؤزله یاریشدا اونو یئنه بیله‌جک ایگیدله ائولنه‌جه‌گی شرایطی قویور. بونوندا ایزلرینی بامسی بئیرک بویوندا و گئرچک تاریخه دایانان نیهال آتسیزین «بوزقوردلار» رومانیندا گؤروروک.
تورکلرده قادینین‌دا کیشیلر کیمی، یازیلی أمیرلره خاقان‌لا برار خاتون‌دا قول چکیردی و گؤسته‌ریشلر «خاقان و خاتون بویورور...» ایفاده‌سی ایله بللی ائدیلیردی. هئرودوت اؤزونون تاریخ کیتابیندا ایسکیت قادینلارینین دؤیوشکن‌لیگین‌دن، جسارتین‌دن یازیر و ایسکیت قیزلاری‌نین دؤیوشده اوچ دوشمان اؤلدورمه‌دن ائولنمه‌دیگینی قئید ائدیر. قادین و کیشی حوقوقجا برابر ایدی. قادینین بیر أری اولدوغو کیمی، کیشی‌نین‌ده بیر قادینی اولوردو. قادین حؤکومدار، قالانین قوروقچوسو، دؤولتین ائلچی‌سی، عسگر، اوردو باشچی‌سی و حربی شورانین اؤیه‌سی اولا بیلردی. کیشی لر ائولنمک ایسترکن أن یاخشی قیلینج اوینادان، اوخ آتان، آت‌چاپان، أن یاخشی دؤیوشن و گوله‌شن قادینا اوستونلوک وئرردیلر. عینی زاماندا قادینین‌دا بوتون بونلاری أن یاخشی باجاران ایگیدی گله‌جک أری اولاراق سئچمک حاققی واردی.
بیلگه خاقان کیتابه‌سی«سیزلر آنام خاتون، بؤیوک آنالاریم...» سؤزلری ایله باشلاییر. أسکی تورک میفولوقییاسیندا آغ‌آنا، کوبای‌آنا، گون‌آنا، اومای‌آنا، مایگیل‌آنا، اودآنا، سوآنا، یئل‌آنا، اولوآنا کیمی اوبرازلاردا قوتسال قورویوجولار-ایلاهه‌لردی. أرگئنه‌قون داستانیندا تورک‌لره یول گؤسته‌رنده محض آناقورد-آسئنادیر. گؤروندوگو کیمی، تورکلرده أسکیدن بری قادینلا کیشی بیر یاشاییب، بیر چالیشیب، بیر یولا چیخیب و حتتا بیرگه و چیین-چیینه ساواشمیشلار. بوگونوموزده ایسه سیامک‌له وحیده خانیم بیر یاشاییب و میللی آزادلیق یولوندا بیر چالیشیبلار و ایندی ایسه دوستاقدا اولان جان یولداشی‌نین آرخاسیندادیر، اونو حیمایه ائدیب و آزادلیغی اوغروندا چالیشماقدادیر. طبیعی کی، بیز تورکلرده بئله‌ده اولمالی‌دیر. أسکیدن‌ده بئله اولوبدور. یعنی گئنل تورک تاریخینده یئرتوتان و خاقان‌لیق خاتون‌لوق، اوردوباشچی‌لیغی ائدن چوخلو قادینلاری اؤرنک چکمک اولار، آناتومریس خاتون، ائله‌جه‌ده 6-جی یوزایللیک‌ده یوزمین‌لیک اوردویا باشچیلیق ائدن سوبار تورکو بوغاروق خاتون، گؤی‌تورک خاقانی تونیوکوکون قیزی خاقان‌خاتون، کول‌تیکین آناسی بیلگه‌خاتون، قادینی کوتلو سولطان، 18-جی یوزایللیک‌ده چینلی‌لره قارشی ساواشان اویغور تورکو دیلشادخاتون، روسلارلا ساواشان توختامیش خانین نوه‌سی بؤیوک یا بیکه خاتون، دئهلی تورک سولطانلیغی‌نا باشچیلیق ائتمیش راضییه بگیم سولطان و... آد آپارماق اولار.
سیامک‌بی‌له وحیده خانیمین سئوگیسی، «بوتا»نین أبدییت رمزلری‌دیر؛ بوتا تورکلرده چوخ آدلیمدیر. معنا جهت‌دن کودلاشما اؤزللیگینه مالیکدیر. قدیم تورکلرین مسکونلاشدیغی بوزقیرلاردا کورقانلاردان آشکار ائدیلمیش موختلیف أشیالار بوتا یاخود بوتایا اوخشار ائلئمئنت‌لره راست گلینیر. هله م.اؤنجه 6-5 عصرلرده ایسکیت مدنییتی‌نین تاپیلان أشیالارین بیر چوخوندا بوتایا اوخشار فراقمئنتلری‌نین اولماسی بو فورمانین ایلکین شکیللریندن خبر وئریر. بوتا سؤزونون لوغتی آنلامی چوخ کئچمیشله باغلی‌دیر. اونون تدقیقاتیندا بوتا، بوته و یا پوتا سؤزلری یئر آلمیشدیر. یاریم صحرا یئرلرده بیتن تیکانلی قانقال بیتکیسی‌نین آدیندان بیری‌دیر.
آزربایجان و تورکمنیستاندا بیته‌ر. لاکین بوتا سؤزونون باشقا آنلامی، تورک دونیاسی‌نین آدلیم عالیمی ماحمود کاشغارلی‌نین «دیوان لوغات تورک» أثرینده راست گلینیر. مثلا «یالین» سؤزو اوددان چیخان آلوو آنلامیندا، و بوتا موتیوی‌نین «چیچک تومورجوغو» آنلامیندا «بوکوک» و «غنچه» و «گونش» کیمی‌ده آدلانمیش‌دیر.
نتیجه‌ده بیز بوتانی دئییل، اونو یارادان حالی آختارمالی‌ییق. همین حالی ایسه قدیم اوغوزلاردا «وئریلن» و یا «قوت» آدلانان ایلاهی سؤوقات اولماسی شوبهه‌سیزدیر. بوتا تورک دونیاسی‌نین أدبی ایرثینده، داستانلاردا یئنیلشمه و سئوگی سیموولودور. تورک داستانلاریندا «بوتا آلماق» و «محببت عالمینه گیرمک» و باشقا روحی سؤوقات‌لارین قوتلو ایزلری‌دیر. نهایتده بوتا ایلاهی سؤوقات آلماق مرحله‌سی‌نین أن یاخشی اؤرنک‌لرینه چئوریلیر. گولون غنچه شکلینه دوشمه‌سی، اینسانا وئریلن دیرلرین وئریلمه‌سی ائله بوتانی ایفاده ائدن باشلیجا ایفاده‌لردیر.
بئلهلیکله تورک دونیاسیندا بوتا أبدی سئوگی رمزی کیمی تانینیر. داستانلاریمیزا داخیل اولماقلا، گئنل اولاراق، سئوگیلینی قیز قهرمانی بوتا آدلاندیریر. بو سئوگیلی بوتا عاشیقه (اوغلانا) یوخودادا وئریله بیلر، اوغلان قیزین سوراغینی ائشیدیب، یادا شکلینی گؤروب وورولا بیلر. هابئله «کیتابی دده قورقود»، «کوراوغلو» و باشقا قهرمانلیق داستانلاریمیزداکی سئلجان خاتون، بانوچیچک، نیگار خانیم باشقا قهرمان قادینلاریمیزدا اؤز حیات یولداشلاری اوچون سئوگیلی- باشقا سؤزله، بوتا اوبرازینی تمثیل ائدیرلر. بوگون بوتا اوبرازینی تمثیل ائدن گونئی آزربایجان قهرمان سئوگیلی‌لری و حیات یولداشلاری سیامک‌بی‌له وحیده خانیم‌دیر. بوتانین أبدییت‌لیگی و سئوگی رمزلریدیرلر.
قایناقلار:
1 - نامیق حاجی‌حئیدرلی؛ ایسلامدان اؤنجه تورک قادینی.
2- محمد ماندال اوغلو؛ ایسلامییت‌دن اؤنجه تورکلرده عایله حقوقو.
3- محممد حسین آللاهقولو اوغلو؛ بوتا، یاخود تورک خالچالیغی‌نین حیکمت خزینه‌سی.
4- قارا نامازاوو؛ تاریخین ایزی داستانلاردا داها چوخ قورونوب.
کیومرث ایسلامی
