أزلدن بوگونه دک وارلیغی و ائوره نی یاشادیب، اینسان اوغلونون تؤره سینی بویا-باشا چاتدیریب یاشاداندا تانرینین اورکلرده سئوگی أکله دیگیندن یانادیر. صافلیق و صداقت هر اینسانین اوره یینده سئوگی درجه سیندن حیکایه ائدیر. بو سئوگی درجه سی أسکی تورک اینانجلاریندا و او اینانجلار واسیطه سیله آیله یه محبت سونولدوغو و تؤره یه قارشی گلمه مک گؤسترگه سی اولموشدور. آنجاق او بؤیوک آتالار ندن سؤیله میشلر کی " اوغول سئوگینی پیسله مه، آنالار سوده حسرت قالار "، " سئوگییه قارشی گلن قارانلیغا دوشر." بو اینانج هاردان دوغولور و ندن سؤیله نیر بورادا میفیک کؤکلرین آچیقلایاجاییق.

تورک میفیک اینانجلارینا گؤره دونیا اوچ قاتدان اولاشیب و دوزنله نیبدیر:

1- گؤک دونیاسی کی تانری اولگن اورادان بوتون ائوره نی یؤنلدیر.

2- اورتا دونیا یا یاشام دونیاسی کی تانری اولگن طرفیندن اومای آنا تانریچا و اییه اولاراق اینسانلاری و اوشاقلاری قورویور و بیر قوش قیلیغیندا یاشام و یا حیات آغاجیندا یاشاییر.

3- یئرآلتی دونیاسی و یا قارانلیق دونیا کی شر و قارانلیق روحلار اورانی ایحاطه ائدیر.

بو یازیدا سئوگی سؤز قونوسو اولاراق اورتا دونیا و اورانین اییه سی اومای آنا و سئوگی ایلاهه سیندن صؤحبت گئدیر. دوقتور یاشار چوروحلو یازیر کی، اومای آنا گؤک تانری نین و یا خان تانری نین خانیمی اولاراق قوتسال بیر تانریچادیر، بو تانریچا اوشاقلاری قورویور، قادینلارا دوغوموندا یاردیم ائدیر و سئوگی ایلاهه سیدیر. اونا حؤرمتله یاناشماق گره کیر. او اوشاقلارا سود یولوندان سود پای گتیریب و سئوگینی اونلارا بخش ائدیر. بیلدیگیمیز کیمی سود هم آغلیق، صافلیق سیموولو اولاراق سئوگی و سایقی گؤسترگه سیدیر. حتتا اومای آنایا یعنی خئیره قارشی اولان شر و پیسلیک سیموولو آلبیز و یا آلباستی، اوشاقلارا و سئوگییه قارشیدیر و ایلک هجومو سودو آنادان آلماق و سایقیسیزلیقلا یئره آتیب خئیره و سئوگییه قارشی دورماقدیر. بو ندنلره گؤره حتتا بوگون سود گونلر سئوگینی پیسله مک خالق آراسیندا یاساق اولاراق سئوگییه قارشی دورماق دئمک دیر. بو سئوگییه قارشی گلمک اینسان روحو قوتساللیقدان ائنیب و گؤک دونیاسی یاساقلانمیشدیر. اومای آنا اونا قارشی گلیب و قارانلیق دونیاسینا لاییق گؤرونور.

سؤیله دیگیمیز کیمی، اومای آنا قوش قیلیغیتدا یاشام آغاجیندا یاشاییر، بئله کی، چوخلو اساطیری سیستئم‌لر‌دکی دونیا مودئل‌لری‌نین اؤنملی عنصورو «دونیا آغاجی» دیر. «... آرخاتیپ‌لر ایچه‌ری‌سینده آغاج آرخاتیپی دیققتی اؤزل اولاراق جلب ائدیر. آغاج عادتن اوچ بؤلوم‌دن عیبارت، دونیانین ایلکین- سونونو اؤزونه بیرلشدیرن بیر سیموول کیمی اورتایا چیخیر» (کامال عابدوللا، سیرر ایچینده داستان و یاخود گیزلی دده قورقود- ۲. ب.، ۱۹۹۹، ص. ۲۶۰). محصول دارلیق، حایات، سما، نسیل، شامان، آخیرت آغاجی، اوجا آغاج واریانت‌لارین‌دا راست گلینن دونیا آغاجی اساطیری مکانین، کاییناتین اوچلو بؤلگوسوندن عیبارت اولان «شاقولی» کوسمیک مودئلین و دؤرد، بئش، سکگیز، دوققوز حیصصه لی «اوفقی» مکانی مودئللرین اساسیندا دورور.

کاییناتین ایلک مکانی بؤلگوسو آغاج‌لا باغلی‌دیر: اونون کؤک لری یئرآلتی، قارانلیق دونیا‌نی، گؤوده‌سی یئری، ایشیق‌لی دونیانی، بوداق‌لاری گؤیو تمثیل ائدیر. بو بؤلگو سونراکی دینی سیستئم‌لرده اینکیشاف ائتدیره‌له‌رک آیری-آیری مخلوقلارلا مسکون‌لاشمیش یئددی، دوققوز قاتلی دونیا حاققیندا تصوورلرله سونوج لانمیش‌دیر. بو فاکتلارا أساسن آغاجین کؤتویو یئرآلتی دونیاسینی، گؤوده سی اورتا دونیانی و بوداقلاری گؤک دونیاسینی ایحاطه ائدیر و اومای آنا بیر قوش قیلیغیندا اولاراق اوچلو دونیا ایله ایلگیده اولور. بیر سؤزله اینسان اؤلدوکدن سونرا قوش قیلیغینا سالینیب گؤک دونیاسینا وارمانین واسیطه سی یاشام آغاجیلا اومای آنا اولدوغونا داییر اینانجلارا راستلانیلیر.

سئوگییه قارشی گلن گؤک دونیادا یئری یوخدور، أسکیدن تورکلرده بو اینانج وار کی، قاملار قوش قیلیغیندا گؤک دونیاسینی سئیر ائدیب و تانری اولگنله ایشکیده اولورموش. همن قوش موتیوی اونقون حئیوانلار ایچینده قوتسال یئره صاحیبدیر. یعنی بو اینانج وارمیش کی، اینسان اؤلدوکدن سونرا قوش قیلیغیندا گؤک دونیاسینا و تانری اولگئنه واریر. بونا أساسن جننته اوچماق و اوچمان سؤزلری ایشلکدیر. اؤلن اینسانا ایسه "اوچدو گئتدی" و "اوچدو" ایفاده لری ایشلنمیشدیر. حتتا اومای آنا ایسه قوش قیلیغیندا و حیات آغاجیندا یاشاماغی تصوور ائدیلمیشدیر. بونا گؤره ده سئوگی ایلاهه سینه قارشی گلن اینسان قوش روحوندان ائنیب و اؤلدوکده قانادسیز اولاراق یئرین دیبینه و یئرآلتی دونیاسینا گئتمه لیدیر.

کیومرث ایسلامی (آراز)