تُرک‌های افشار و دو افشارستان آذربایجان

آخرین خبرها

تُرک‌های افشار و دو افشارستان آذربایجان – مرتضی حسینی

۱۴۰۳.۰۵.۰۴, ۱۰:۰۴

تُرک‌های افشار و دو افشارستان آذربایجان – مرتضی حسینی

Gunaz.tv

افشارها یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین ایل‌های تُرک اوغوز منسوب به اولدوزخان پسر سوم اوغوز خاقان هستند که در اقصی‌نقاط تُرکستان، افغانستان، ایران، آذربایجان و تُرکیه و حتی عراق و سوریه پراکنده و تاریخ پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته‌اند. این ایل بزرگ شامل طوایف متعددی بوده که سرگذشت هر یک از آنها روایتی ویژه از تاریخ است. طوایف ایل بزرگ افشار به مرور زمان در جغرافیای وسیع و به هم پیوستۀ مذکور پراکنده شدند و حتی برخی از آنها در میان سایر اقوام استحاله شده یا در حال استحاله‌اند. از جملۀ مهم‌ترین طوایف افشار که از بدنۀ اصلی ایل جدا افتاده و دچار استحاله و الیناسیون شدند، بخشی از طایفۀ گوندوزلو و طایفۀ قوتلو بودند. «گوندوزلو»های جدا افتاده از بدنۀ اصلی ایل در جلگۀ عربستان (خوزستان) و «قوتلو»های جدا افتاده از ایل در کرمان، افشارهایی بودند که به اصطلاح امروزی، تک افتادند، به مرور دچار الیناسیون شدند و هویت خود را تا حد زیادی از داست دادند.

مهم‌ترین مراکز تجمع و سکونت افشارها در آذربایجان، منطقۀ خمسه (زنجان) و آذربایجان غربی بوده است. تحولات این دو منطقه در 300 سال اخیر تماماً با محوریت و تحت تأثیر ایل افشار، طوایف و خاندان‌های بزرگ آن بوده است. مهم‌ترین دو خاندان حاکم در منطقۀ زنجان تا دورۀ پهلوی، خاندان‌های جهانشاهلوی افشار و ذوالفقاری‌های افشار بودند. قلمرو جهانشاه خان افشار عمدتاً ناحیۀ جنوب زنجان، بین زنجان و همدان با مرکزیت قیدار بود. مرکز قدرت جهانشاه خان افشار روستای کَرَس بود. خاندان ذوالفقاری نیز صاحبان و حاکمان اصلی زنجان و بخش بزرگی از نواحی تابع آن بودند. خاندان ذوالفقاری خود مقیم شهر زنجان بودند و سراسر دو طرف خیابان ذوالفقاری، منازل، عمارات و باغ‌های پُرشکوه متعلق به این خاندان بود. این خیابان از دروازه‌ارک تا سبزه‌میدان امتداد داشت و دو طرف آن باغ‌ها و حیاط‌های وسیع پُردرخت متعلق به خاندان ذوالفقاری بود که با تاسف بسیار تنها دو سه مورد از آنها باقی مانده است، از جمله عمارت متعلق به محمودخان ذوالفقاری که امروزه تبدیل به موزه شده است.

غرب آذربایجان جنوبی یا طبق تقسیمات کشوری فعلی، استان آذربایجان غربی با مرکزیت شهر اورومیه نیز سکونتگاه و قلمرو تاریخی طوایف ایل بزرگ افشار بوده و اکثریت جمعیت آذربایجان غربی در حال حاضر یعنی تُرک‌های این ناحیه اصالت افشاری دارند. این حضور پُررنگ تاریخی به حدی بوده است که در نام سه مرکز شهری اصلی و تاریخی این منطقه، یعنی اورومیه، سایین قالا (شاهین‌دژ) و تیکان تپه (تکاب) پسوند افشار وجود دارد، چنانکه در بسیاری از منابع تاریخ نام آنها به صورت ارومی افشار، سایین قلعۀ افشار و تکاب افشار ذکر شده است. خاندان اصلی حاکم بر این منطقه از طایفۀ گوندوزلوی ایل افشار بودند که تاریخ پرفراز و نشیبی دارند.

از مهم‌ترین منابع تاریخی مربوط به دو افشارستان آذربایجان یعنی ولایت خمسه و ولایت اورومی افشار، یکی کتاب «تاریخ افشاریه؛ طوایف، خوانین و محال ایل افشار خمسه» اثر قاسم خان جهانشاهلوست که در دهۀ 30 شمسی نوشته و به کوشش محسن میرزایی زنجانی در سال 1399 توسط نشر شیرازه منتشر شده است. نویسندۀ این کتاب یعنی قاسم خان جهانشاهلو پسر محمدهاشم خان سرهنگ، از بزرگان ایل افشار خمسه بوده است. وی در این کتاب بخشی از تاریخ افشارهای خمسه با محوریت خاندان جهانشاهلو را مکتوب کرده کرده است.

منبع تاریخی مهم دیگری که ذکر بخش بزرگی از تاریخ افشارهای آذربایجان غربی را به قید کتابت درآورده، کتاب «تاریخ افشار ارومی» اثر میرزا رشید ادیب‌الشعراست. این کتاب به کوشش محمود رامیان و پرویز شهریار افشار در سال‌های 1345 و 1346 منتشر شده است. ذکر وقایع تاریخی این کتاب به سال 1294 هجری قمری پایان یافته اما منتشر کنندگان آن، رسالۀ «شورش شیخ عبیدالله» را که شرحی از شورش و شرارت‌های شیخ عبیدلله شمزینی‌است، ضمیمۀ کتاب کرده‌اند. میرزا رشید ادیب‌الشعرا در معرفی خود می‌نویسد؛ «این بندۀ شرمندۀ عدیم‌الاستطاعه و قلیل‌البضاعه عبدالرشید بین محمدشفیع افشار محمودلوی ارومی به موجب امر و اشارت لازم‌البشارت چراغ دودمان ابد توامان قاسملو شجاع‌الدوله یوسف خان بن لطفعلی خان سرتیپ بن امامقلی خان بیگلربیگی افشار بن رضاقلی خان، شوقمند این ارادت و طالب این سعادت گردید که اگر همت و توفیق یاری و عمر پایداری کند، وقایع عشایر و روسای این طایفه را به نحوی که تتبع آثار ایشان را از کتب اخبار نموده، بنگارد و از خود بر صفحۀ روزگار به یادگار بگذارد» (ادیب‌ااشعرا، 1345: صص6-5).

گونازتی‌وی

SH.A