سرزمين آذربايجان از شرق به درياى خزر، از غرب به مصب رودهاى دجله و فرات، از شمال به كوههاى قفقاز و از جنوب به كوههاى زاگرس و دشت هاى ميانى ايران محدود است. آذربايجان محل اوليه كشاورزى جهان و احداث كانالهاى مصنوعى آبيارى در هزاره هاى قبل از ميلاد مى باشد. غارهاى "آزيخ " در منطقه فيضولى در شمال رود ارس و غار "تام تاما" در كوهستانهاى مابين "اورميه و سلماس" محل اسكان انسانهاى غارنشين بوده و قديميترين روستاى خاورميانه با قدمت حداقل نه هزار سال در "سلماس" قرار دارد. از همان نخستين سالهاى پيدايش كتيبه ها و خطوط باستانى در دوره هاى "سومرى، آراتتا، اورارتو و اقوام سامى" نام و ياد آذربايجان به كرّات ديده مى شود. دوره هاى باشكوه اورارتويى و ماننايى با قلعه ها و تپه هاى فراوان باستانى محل ارزشمندى براى مطالعات تاريخ باستان آذربايجان مى باشد. شرح حملات ملل مجاور آذربايجان به منابع معدن آن به كرّات در نقوش سنگى و لوحهاى گلى نوشته شده است. با حمله ى اسكندر به شرق، تنها آذربايجان به تصرف يونانى ها در نيامد بنابراين آذربايجان با همين مرزهاى تاريخى فعليش و با نام پرشکوه" آذربایجان" از 2300 سال قبل به حيات خود ادامه می دهد. تا حمله اعراب به آذربايجان، اين سرزمين به صورت مستقل در تركيب ممالك اشكانى و ساسانى به حياتش ادامه داد. آذربايجان در سال 22 هـ .ق به تصرف اعراب درآمد و به تدریج وارد جهان اسلام شد. سرازير شدن قبايل عرب به آذربايجان نتوانست به هويت تركى منطقه خللى وارد كند. قيام بابك در سال 200 هـ .ق پاسخى دندانشكن به حملات اعراب بود. بابك به اعراب مى گفت: براى تبليغ دين اسلام مبلغ دينى لازم است نه قشون تا دندان مسلح عرب. در سده هاى بعدى با استقرار قبايل تركان اغوز در آذربايجان زمينه براى تكميل روند مليت و زبان تركى آذربايجان فراهم شد و لهجه ى نوين آذربايجانى بوجود آمد. در اين دوران كتاب ارزشمند دده قورقود در سرزمين آذربايجان به رشته تحرير درآمد. وجود حوادث تاريخى، توپونيم هاى تاريخى و فعلى آذربايجان شاهد اين مدعاست. آذربايجان در اين سالها محل گذر كاروانهاى شرق و غرب بود و همين مسأله سبب رونق فرهنگى و اقتصادى آذربايجان گرديد. اين اطلاعات در كتب سياحان جهان كه از آذربايجان گذشته اند ديده مى شود. در آذربايجان علاوه بر مذاهب رسمى اسلام انديشه هاى مختلف اسلامى نيز صاحب نفوذ بودند. تصوف آذربايجانى (حروفيه، بابائيه و اخى ليك و صوفيه) بعدها زمام امور آذربايجان را در دست گرفتند. صفوي ها براى اولين بار امپراطورى تركان آذربايجان را تأسيس كردند. جهانشاه قره قويونلو مشهور به "حقيقى" و شاه اسماعيل صفوى مشهور به "خطايى" از بزرگترين سلاطين شاعر آذربايجان بودند. جنگهاى متمادى بين صفوى و عثمانى به ترتیب به نمايندگى از طرف تركان متصوف و تركان شريعت خواه باعث ضرر و زيانهاى فراوان اقتصادى آذربايجان شد. از نظر سياسى و فرهنگى نيز انتقال پايتخت از تبريز به درون امپراطورى سبب كاهش اهميت منطقه گرديد. با ضعيف شدن امپراطورى صفوى و دور شدن پايتخت از آذربايجان زمينه ايجاد حكومتهاى مستقل در شهرهاى آذربايجان با عنوان «خانات آذربايجان» فراهم شد. با قدرت گرفتن تركان قاجار زمينه وحدت سياسى، فرهنگى و اقتصادى آذربايجان تأمين شد. سلاطین قاجاريه براى تأكيد بر اهميت آذربايجان، وليعهد هايش را به حكمرانى آذربايجان مى فرستادند. پس از جنگهاى فراوان بين عباس ميرزا حكمران آذربايجان و روسها در سالهاى 1813 و 1828 م طى دو عهدنامه " گلستان و تورکمن چای" آذربايجان شمال ارس از تركيب وطن جدا شد و از اواسط قرن نوزدهم در سوى ارس از دو مسير جداگانه به پيشرفت خود ادامه دادند. آذربايجان در دوره ى قاجاريه با روسيه و عثمانى ارتباط مستقيم داشت و بسيارى از اولين هاى ايران امروزين مانند اولين چاپخانه، اولين مجله علمى، اولين مدرسه به سبك نوين و غيره از افتخارات آذربايجانيان مى باشد. مشروطيت را نيز آذربايجان به ساير ملل ايران هديه داد. جنگ جهانى اول نقطه عطفى در تاريخ آذربايجان بود. در سال 1918 جمهورى آذربايجان به رهبرى م . ا . رسول زاده و فتحعلى خان خويلو در ماكو و در سال 1920 به رهبرى شيخ محمد خيابانى دولت آزاديستان در تبريز تأسيس شد. در غرب آذربايجان نيز فاجعه ى "جيلولوق" بوقوع پيوست كه بر اثر تصفيه ى نژادى اعمال شده از سوى ارامنه و آشورى ها بيش از يكصد و پنجاه هزار تن در غرب آذربايجان شهيد شدند. پس از فجايع جيلولوق ، فجايع" كوردلوق" بدست سيميتقو و عمالش به وقوع پيوست كه طى آن بيش از هزاران تن از اهالى آذربايجان شهيد و شهرهاى غرب آذربايجان غارت شده و جمع کثیری به تهران مهاجرت کردند. ساقط شدن دولت تركى قاجار بدست رضاخان پهلوى نقطه عطفى در تاريخ عموم ترك و آذربايجان محسوب مى شود. در اين دوران زمان و فرهنگى تركى ممنوع اعلام و تئورى آريايى و برترى زبان فارسى اجرا شد. تشكيل حكومت مختار آذربايجان به رهبرى پيشه ورى در جنگ جهانى دوم پاسخى به حركات ضد فرهنگى و ضد بشرى پهلوى ها محسوب مى شد. اين حكومت در 21 آذر 1324 تأسيس و در 21 آذر 1325 شمسى با حمله ارتش شاه به آذربايجان پايان پذيرفت. زمان رسمى اين حكومت تركى آذربايجانى بود و طى يكسال دهها كتاب و مجله به زبان تركى چاپ و دانشگاه تبريز تأسيس شد. سياست ضد آذربايجانى پهلوى پس از دهها سال با راهپيمايى 29 بهمن 1356 تبريز مورد اعتراض رسمى و جدى مردم آذربايجان قرار گرفت و پس از پيروزى انقلاب اسلامى سياست ممنوع بودن زبان و فرهنگ تركى با تلاش دهها سال مردم آذربايجان برچيده شد.پس از انقلاب اسلامی ترکان آذربایجان علیرغم پاره ای کارشکنی بقایای آریایی پرستها در دستگاههای دولتی به نشر فرهنگ و ادبیات و تاریخ آذربایجان همت گماشتهو با تقدیم هزاران شهید در جبهه های کردستان و خوزستان شجاعت و غیرت خود را به منصه ظهور درآوردند. نويد امين فر [email protected]/* */ بر گرفته از وبلاگ دكتر توحيد ملك زاده ديلمقاني محقق و استاد دانشگاه www.tohidmelikzade.blogfa.com